Το τσάι του βουνού είναι ένα δημοφιλές ρόφημα της Ανατολικής Ευρώπης που προέρχεται από το Sideritis scardica (σίδηρο), ένα πολυετές φυτό που είναι γνωστό για την άνθηση σε μεγάλο υψόμετρο άνω των 1000 μέτρων. Με το όνομα τσάι του βουνού ή σιδερίτης (Sideritis) αναφέρονται διάφορα είδη του γένους Sideritis, πολλά από τα οποία είναι ενδημικά, αυτοφυή στα βουνά της χώρας μας .
Το γένος Sideritis L. περιλαμβάνει μια πληθώρα φυτικών ειδών αποτελούμενων από ποώδη ετήσια, ποώδη πολυετή και μικρούς θάμνους που διανέμονται ευρέως στη μεσογειακή περιοχή, όπως επίσης και στα νησιά των Καναρίων Νήσων και της Μαδέρας. Πρόκειται για αρωματικά - φαρμακευτικά φυτά που ανήκουν στην οικογένεια των Χειλανθών (Lamiaceae). Τα περισσότερα είδη του γένους Sideritis αποτελούνται από πολυετή ποώδη φυτά, τα οποία αυτοφύονται σε χώρες της Μεσογείου, ενώ πολλά είδη του γένους αυτού υπάρχουν και στην Ασία. Στην περιοχή της Μεσογείου έχουν καταγραφεί πάνω από 100 διαφορετικά είδη του γένους Sideritis. Η μεγαλύτερη ποικιλία ειδών συναντάται στην Ιβηρική Χερσόνησο, με 45 τουλάχιστον είδη. Χώρες πλούσιες σε πληθυσμούς και σε ποικιλία ειδών είναι επίσης η Ελλάδα, η Ιταλία και χώρες των ακτών της βόρειας Αφρικής. Σε όλες σχεδόν τις Μεσογειακές χώρες είδη του γένους αυτού είναι γνωστά ως βότανα για διάφορες χρήσεις. Όμως χρήση για την παρασκευή τσαγιού γίνεται μόνο στην Ισπανία και κυρίως στην Ελλάδα, όπου έχουμε και τη μεγαλύτερη κατανάλωση.
Τα είδη Sideritis έχουν παραδοσιακά χρησιμοποιηθεί ως τσάι για τη διατροφή, τους γευστικούς παράγοντες και στη λαϊκή ιατρική ως αντιφλεγμονώδη, αντιπηκτικά, αντιμικροβιακά, αντιοξειδωτικά, αντισπασμωδικά, επουλωτικά, αγχολυτικά και αναλγητικά.
Το τσάι του βουνού είναι εξαιρετικά δημοφιλές στην Ελλάδα και παρασκευάζεται πιο συχνά το χειμώνα, όταν μειώνονται τα επίπεδα σωματικής δραστηριότητας και τα κρυολογήματα αυξάνονται. Κυρίως χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση κρυολογημάτων, αναπνευστικά προβλήματα, δυσπεψία και ήπιο άγχος. Λέγεται ότι ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα και αποτιμάται για τα αντιοξειδωτικά του, ως αντιφλεγμονώδες, για την βελτίωση φλεγμονών του ανώτερου αναπνευστικού και για τη μείωση του πυρετού.
Ταξινόμηση των ειδών του τσαγιού
Τα είδη του γένους Sideritis ανήκουν στην οικογένεια των Χειλανθών (Lamiaceae, Labiatae). Στην Κρήτη, η κοινή ονομασία για το τσάι του βουνού είναι η μαλοτήρα και σχεδόν κάθε περιοχή της Ελλάδας έχει το δικό της όνομα, όπως το τσάι του Ολύμπου και το τσάι του Παρνασσού, που αντανακλά το όνομα του βουνού όπου μεγαλώνει. Το πιο συνηθισμένο αγγλικό όνομα εκτός του Mountain Tea είναι το τσάι του Shepherd, επειδή οι Έλληνες ποιμένες χρησιμοποιούν τα φυτά για να φτιάξουν ένα ζεστό τσάι ενώ έχουν τα κοπάδια ψηλά στους λόφους.
- Τσάι του Ολύμπου. Αυτοφύεται σε βραχώδη μέρη και σε υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα στον Όλυμπο, στην Όσσα και στο Πήλιο.
- Τσάι του Παρνασσού ή τσάι του βελουχιού. Αυτοφύεται στον Παρνασσό, Τυμφρηστό (Βελούχι) και σε βουνά της Αιτωλίας, Δωρίδας και Φθιώτιδας και καλλιεργείται στον Νομό Μαγνησίας.
- Τσάι Βλάχικο. Αυτοφύεται στον Άθω, στην Πίνδο και στα ορεινά της Σαμοθράκης
- Τσάι της Κρήτης. Γνωστό ως Μαλοτήρα, αυτοφύεται στα ψηλά βουνά της Κρήτης και κυρίως στα Λευκά Όρη και τον Ψηλορείτη.
- Τσάι του Μαλεβού ή τσάι Ταΰγέτου. Αυτοφύεται πάνω στους βράχους, στις υπαλπικές και αλπικές περιοχές του Μαλεβού, του Ταΰγέτου και της Κυλλήνης.
- Τσάι της Εύβοιας . Αυτοφύεται στο βουνό Δίρφυ σε υψόμετρο 1000- 1500 μέτρα και στο Ξεροβούνι Εύβοιας σε υψόμετρο 1400 μέτρα.
Φαρμακολογικές ιδιότητες
Τα αρωματικά φυτά είτε αυτούσια είτε με τη μορφή εκχυλισμάτων είτε με τη μορφή σκευασμάτων έχουν ευεργετικές επιδράσεις στην ευεξία, στην υγεία. Όλες αυτές ο ι ευεργετικές επιδράσεις πιθανόν να οφείλονται στα δραστικά συστατικά των αρωματικών - φαρμακευτικών φυτών, που λειτουργούν ως αντιμικροβιακά, αντιμυκητιακά και αντιοξειδωτικά και τέλος σε ορισμένες περιπτώσεις ως πιθανώς αντικαρκινικές ουσίες.
Με την πάροδο των ετών, έχει μελετηθεί η φυτοχημεία του γένους Sideritis και έχουν εντοπιστεί διάφορα τερπενοειδή, στερόλες, κουμαρίνες και ειδικά φλαβονοειδή, αγλυκόνες και γλυκοσίδες. Συγκεκριμένα, έχουν μελετηθεί είδη από τη Βαλκανική Χερσόνησο και βρέθηκαν πλούσια σε φλαβονοειδή, με πολύτιμη αντιοξειδωτική δράση. Στην λαϊκή ιατρική των βαλκανικών χωρών, το Sideritis raeseri χρησιμοποιείται ως τσάι βοτάνων για τη θεραπεία της φλεγμονής, των γαστρεντερικών διαταραχών και του βήχα και επίσης ως τονωτικό, ενώ τα εκχυλίσματα χρησιμοποιούνται ως συστατικό των συμπληρωμάτων διατροφής για αναιμία. Τα αποξηραμένα άνθη του χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ενός ποτού που ονομάζεται «τσάι του βουνού».
Όπως συμβαίνει με πολλά παραδοσιακά προϊόντα, αποδίδονται αναλγητικές ιδιότητες στην περίπτωση αυτή η αναπνευστική, η πέψη και η φλεγμονή είναι οι κυριότερες μεταξύ τους διαπιστώνει ότι τα σύγχρονα αποδεικτικά στοιχεία υποστηρίζουν τους θεραπευτικούς μύθους του ελληνικού τσαγιού βουνού. Σε πρόσφατη ανασκόπηση ανέφεραν γαστρο-προστατευτικά και αντιφλεγμονώδη αποτελέσματα μαζί με μια συσχέτιση μεταξύ της αντιοξειδωτικής δράσης και της φαινολικής περιεκτικότητας του εκχυλίσματος τσαγιού.
Τέλος, το τσάι του βουνού αποτελεί ένα βότανο για το οποίο δεν έχουν παρατηρηθεί παρενέργειες καθώς δεν περιέχει καφεΐνη και έτσι μπορεί να καταναλωθεί ακόμη και σε μεγάλες ποσότητες άφοβα.
